Quy trình phát triển phần mềm là gì? Tổng quan các giai đoạn cơ bản

Trong thời đại chuyển đổi số bùng nổ như hiện nay, việc phát triển phần mềm đóng vai trò thiết yếu đối với các doanh nghiệp, ngay cả với các doanh nghiệp đã có chỗ đứng trên thị trường. Việc phát triển phần mềm hiệu quả, đáp ứng nhu cầu thị trường và mang lại lợi ích cho doanh nghiệp đòi hỏi một quy trình bài bản và khoa học. Bài viết này Base.vn sẽ đi sâu vào giải thích khái niệm quy trình phát triển phần mềm, đồng thời chia sẻ những bí quyết để xây dựng quy trình phát triển phần mềm hiệu quả.

1. Quy trình phát triển phần mềm là gì?

Quy trình phát triển phần mềm là một cấu trúc gồm các bước được thực hiện theo thứ tự nhất định nhằm tạo ra một sản phẩm phần mềm đáp ứng yêu cầu kỹ thuật và kinh doanh.

Quy trình này giúp theo dõi, kiểm soát tiến độ, chất lượng, chi phí dự án, đánh giá hiệu quả và đưa ra giải pháp khắc phục khi cần thiết. Đồng thời, nó cũng hỗ trợ việc bảo trì và nâng cấp phần mềm theo thời gian để đáp ứng nhu cầu thay đổi của khách hàng và thị trường.

2. Ý nghĩa của việc xây quy trình phát triển phần mềm trong doanh nghiệp

Việc xây dựng quy trình phát triển phần mềm mang lại nhiều ý nghĩa quan trọng cho doanh nghiệp, bao gồm:

2.1 Nâng cao hiệu quả và năng suất

Quy trình quy trình phát triển phần mềm giúp các công việc được thực hiện một cách có tổ chức, logic và bài bản, hạn chế tối đa sự lãng phí thời gian và nguồn lực. Việc chia nhỏ dự án thành các giai đoạn rõ ràng giúp theo dõi tiến độ dễ dàng, đảm bảo dự án hoàn thành đúng hạn. Đồng thời, các tài liệu hướng dẫn và quy trình được chuẩn hóa sẽ giúp các thành viên trong nhóm dễ dàng phối hợp và làm việc hiệu quả hơn.

2.2 Cải thiện chất lượng phần mềm

Áp dụng quy trình phát triển phần mềm giúp giảm thiểu lỗi phần mềm do có các giai đoạn kiểm tra và sửa lỗi kỹ lưỡng. Việc thiết kế phần mềm chi tiết và đầy đủ giúp tạo ra sản phẩm có tính ổn định, bảo mật và dễ sử dụng hơn. Quy trình quy trình phát triển phần mềm cũng giúp phát hiện và khắc phục các rủi ro tiềm ẩn sớm trong quá trình phát triển, tránh những sai sót nghiêm trọng về sau.

2.3 Tiết kiệm chi phí

Việc quản lý dự án hiệu quả giúp tránh lãng phí thời gian và nguồn lực, tiết kiệm chi phí phát triển phần mềm. Bên cạnh đó, việc phát hiện và sửa lỗi sớm giúp giảm thiểu chi phí sửa chữa về sau. Ngoài ra, quy trình phát triển phần mềm cũng giúp doanh nghiệp đưa ra dự toán chi phí chính xác hơn, tránh tình trạng phát sinh chi phí ngoài dự kiến.

2.4 Tăng cường sự hài lòng của khách hàng

Phần mềm chất lượng cao, đáp ứng nhu cầu của khách hàng sẽ giúp tăng sự hài lòng của khách hàng. Việc bàn giao phần mềm đúng hạn và theo đúng yêu cầu sẽ giúp xây dựng uy tín cho doanh nghiệp. Thêm vào đó, quy trình phát triển phần mềm hoàn thiện cũng giúp doanh nghiệp dễ dàng tiếp nhận phản hồi của khách hàng và thực hiện các thay đổi cần thiết để cải thiện sản phẩm.

2.5 Đảm bảo tính linh hoạt và khả năng thích ứng

Quy trình phát triển phần mềm giúp doanh nghiệp dễ dàng thích ứng với những thay đổi về yêu cầu của khách hàng hoặc thị trường. Việc chia nhỏ dự án thành các giai đoạn nhỏ giúp doanh nghiệp dễ dàng điều chỉnh phạm vi dự án hoặc bổ sung các tính năng mới. Quy trình phát triển phần mềm cũng giúp doanh nghiệp dễ dàng tái sử dụng các đoạn code của phần mềm cho các dự án khác nhau.

Nhìn chung, xây dựng quy trình phát triển phần mềm là một khoản đầu tư mang lại nhiều lợi ích cho doanh nghiệp. Quy trình quy trình phát triển phần mềm giúp doanh nghiệp nâng cao hiệu quả, chất lượng phần mềm, tiết kiệm chi phí, tăng cường sự hài lòng của khách hàng và đảm bảo tính linh hoạt cho doanh nghiệp.

3. 6 giai đoạn quan trọng trong phát triển phần mềm

Phát triển phần mềm là một quá trình phức tạp và đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa nhiều khâu. Để đảm bảo dự án thành công, các doanh nghiệp cần tuân theo một chu trình gồm 6 giai đoạn chính:

Giai đoạn 1: Analysis - Phân tích và lập kế hoạch

Đây là giai đoạn đầu tiên và cực kỳ quan trọng trong quy trình phát triển phần mềm. Mục tiêu chính trong giai đoạn này là hiểu rõ nhu cầu của khách hàng, mục tiêu của phần mềm, và đánh giá khả năng thực hiện. Các hoạt động chính bao gồm thu thập và phân tích thông tin từ khách hàng, xây dựng tài liệu yêu cầu, và lập kế hoạch dự án chi tiết. Kết quả của giai đoạn này là một tài liệu yêu cầu chi tiết và một kế hoạch dự án rõ ràng, bao gồm thời gian, nguồn lực, và các rủi ro tiềm ẩn.

Giai đoạn 2: Design - Thiết kế

Sau khi đã hiểu rõ yêu cầu, bước tiếp theo doanh nghiệp cần thiết kế kiến trúc phần mềm, giao diện người dùng (UI), và lựa chọn công nghệ phù hợp. Giai đoạn này bao gồm thiết kế kiến trúc hệ thống, mô hình hóa dữ liệu, thiết kế cơ sở dữ liệu, và thiết kế giao diện người dùng thân thiện và dễ sử dụng. Kết quả của giai đoạn này là một bản thiết kế chi tiết, bao gồm các sơ đồ kiến trúc, giao diện UI, mô hình cơ sở dữ liệu, và tài liệu kỹ thuật.

Giai đoạn 3: Development - Sản xuất phần mềm

Đây là giai đoạn trọng tâm, nơi các lập trình viên viết code dựa trên thiết kế đã được xác định. Hoạt động chính bao gồm viết code, lập trình các chức năng và module, kiểm tra và sửa bug (lỗi) trong quá trình code. Kết quả của giai đoạn này là bộ code hoàn chỉnh, đáp ứng các yêu cầu đã được xác định.

Giai đoạn 4: Testing - Kiểm thử phần mềm

Giai đoạn này nhằm mục tiêu xác định và khắc phục bug trong phần mềm trước khi bàn giao và đưa vào sử dụng. Hoạt động kiểm thử bao gồm kiểm tra chức năng, kiểm tra hiệu suất, kiểm tra bảo mật, và kiểm tra khả năng sử dụng của phần mềm trên môi trường chạy thử (staging/QA environment). Kết quả của giai đoạn này là phần mềm ổn định, ít lỗi, và đáp ứng các tiêu chuẩn chất lượng.

Đọc thêm: 7 bước quan trọng trong quy trình kiểm thử phần mềm hiệu quả

Giai đoạn 5: Deployment - Triển khai sử dụng phần mềm

Sau khi đã kiểm thử thành công, phần mềm được cài đặt lên môi trường thực tế (production environment). Hoạt động bao gồm cài đặt phần mềm, cấu hình hệ thống, kết nối cơ sở dữ liệu, huấn luyện người dùng, và giám sát hoạt động của phần mềm sau khi triển khai. Kết quả là phần mềm được sử dụng hiệu quả, đáp ứng nhu cầu của người dùng.

Giai đoạn 6: Maintenance - Cập nhật tính năng và bảo trì

Đây là giai đoạn cuối cùng, nhằm mục tiêu nâng cấp, sửa lỗi, và bảo trì hệ thống để đảm bảo phần mềm hoạt động ổn định và đáp ứng nhu cầu phát triển. Nhiệm vụ chính trong giai đoạn này bao gồm sửa lỗi, cập nhật tính năng, bảo trì định kỳ, và hỗ trợ người dùng. Kết quả là phần mềm được duy trì ổn định, hoạt động hiệu quả, và đáp ứng nhu cầu phát triển.

Trên thực tế, các giai đoạn này không nhất thiết phải thực hiện theo thứ tự nghiêm ngặt mà có thể chồng chéo lên nhau, tùy thuộc vào mô hình/phương pháp phát triển phần mềm. Nhìn chung, quy trình phát triển phần mềm là một chu trình liên tục, có thể lặp lại các giai đoạn cho tới khi hoàn thiện phần mềm.

4. 5 mô hình phát triển phần mềm thường gặp

Trong lĩnh vực phát triển phần mềm, có nhiều mô hình khác nhau được sử dụng để tổ chức và quản lý quy trình phát triển. Việc lựa chọn mô hình phù hợp phụ thuộc vào nhiều yếu tố như kích thước dự án, độ phức tạp, yêu cầu của khách hàng, ngân sách, v.v. Dưới đây là 5 mô hình phát triển phần mềm phổ biến nhất hiện nay:

4.1 Mô hình Agile (Agile Model)

Agile là phương pháp phát triển phần mềm tập trung vào sự thích ứng và giao tiếp liên tục giữa khách hàng và team phát triển phần mềm. Cụ thể, các đơn vị sẽ chia dự án thành các chu kỳ ngắn (thường là 1-4 tuần) gọi là sprint. Mỗi sprint có các hoạt động cụ thể như lập kế hoạch, phát triển, kiểm thử và đánh giá. Khách hàng có thể tham gia và cung cấp phản hồi liên tục trong suốt quá trình phát triển.

Đây là mô hình phù hợp với dự án có yêu cầu thay đổi thường xuyên và cũng là phương pháp được phần lớn các doanh nghiệp phát triển phần mềm hiện nay ưu tiên sử dụng.

Ưu điểm của mô hình Agile đó là giúp phát hiện lỗi sớm và sửa chữa kịp thời, tăng cường sự tham gia của khách hàng và đảm bảo sản phẩm đáp ứng nhu cầu của họ, đồng thời giúp nhóm phát triển thích ứng nhanh chóng với thay đổi.

Tuy nhiên, để thực hiện thành công mô hình Agile thì cần có sự hợp tác chặt chẽ giữa các thành viên trong nhóm. Đồng thời, phương pháp này cũng đòi hỏi kỹ năng quản lý dự án cao và có thể gây khó khăn trong việc dự đoán thời gian và chi phí cho toàn bộ dự án.

4.2 Mô hình Scrum

Mô hình Scrum về bản chất là một phần của phương pháp Agile, tập trung vào việc chia nhỏ dự án thành các sprint ngắn (thường là 2-4 tuần). Mỗi sprint bao gồm các hoạt động: Lập kế hoạch sprint, Phát triển, Kiểm thử và Đánh giá. Team Scrum bao gồm các vai trò: Scrum Master, Product Owner và Development Team.

Ưu điểm của Scrum là sự linh hoạt, thích ứng với thay đổi, giúp nâng cao hiệu quả và năng suất làm việc, đồng thời cung cấp phản hồi nhanh chóng và liên tục.

Nhược điểm của mô hình này là yêu cầu đội ngũ thực hiện có kỷ luật và tự giác. Ngoài ra, mô hình này cũng khó áp dụng với các dự án có yêu cầu rất phức tạp.

4.3 Mô hình thác nước (Waterfall Model)

Mô hình thác nước là mô hình phát triển phần mềm truyền thống, thực hiện các giai đoạn theo thứ tự cố định, không quay lại. Các giai đoạn trong mô hình bao gồm: Phân tích yêu cầu, Thiết kế, Lập trình, Kiểm thử và Triển khai. Mỗi giai đoạn hoàn thành mới bắt đầu giai đoạn tiếp theo.

Ưu điểm của mô hình này là dễ hiểu, dễ quản lý; phù hợp với dự án có yêu cầu rõ ràng và ít thay đổi; tài liệu hóa đầy đủ các giai đoạn phát triển.

Nhược điểm của mô hình này là khó thích ứng với thay đổi. Ngoài ra, có thể phát hiện lỗi muộn, tốn nhiều thời gian và chi phí để sửa chữa. Đồng thời, ít có sự tham gia của khách hàng trong quá trình phát triển.

4.4 Mô hình V (V - model)

Mô hình V là mô hình kết hợp giữa mô hình thác nước và mô hình kiểm thử. Nghĩa là, các giai đoạn phát triển và kiểm thử được sắp xếp đối xứng nhau theo hình chữ V. Giai đoạn đầu tập trung vào phát triển, giai đoạn sau tập trung vào kiểm thử.

Ưu điểm của mô hình này là dễ quản lý, dễ theo dõi tiến độ, giúp phát hiện lỗi sớm và sửa chữa kịp thời. Mô hình này phù hợp với dự án có yêu cầu rõ ràng và ít thay đổi.

Tương tự mô hình thác nước, mô hình này cũng có nhược điểm là khó thích ứng với thay đổi và đặc biệt tốn nhiều thời gian cho giai đoạn đầu dự án. Mô hình này cũng tạo ít cơ hội cho khách hàng tham gia trong suốt quá trình phát triển phần mềm.

4.5 Mô hình xoắn ốc

Mô hình này kết hợp các yếu tố của mô hình thác nước và mô hình nguyên mẫu. Theo đó, dự án phát triển phần mềm sẽ được chia thành nhiều vòng xoắn ốc, mỗi vòng xoắn ốc bao gồm các giai đoạn: Phân tích, Thiết kế, Lập trình, Kiểm thử và Đánh giá. Sau mỗi vòng xoắn ốc, sản phẩm được đánh giá và điều chỉnh trước khi bắt đầu vòng xoắn ốc tiếp theo.

Đây là mô hình phù hợp với dự án có yêu cầu thay đổi thường xuyên, giúp giảm thiểu rủi ro. Sản phẩm làm theo mô hình này được đánh giá và điều chỉnh liên tục, đảm bảo đáp ứng nhu cầu của khách hàng.

Nhược điểm của mô hình xoắn ốc là phức tạp hơn các mô hình khác. Đồng thời cũng tốn nhiều thời gian và chi phí hơn.

5. Những lưu ý quan trọng để phát triển phần mềm hiệu quả

Để đảm bảo thành công cho dự án phát triển phần mềm và tạo ra sản phẩm mang lại lợi ích lâu dài, cần lưu ý những yếu tố chiến lược sau đây:

5.1 Xác định giá trị cốt lõi

Doanh nghiệp cần xác định rõ ràng giá trị cốt lõi mà phần mềm mang lại cho khách hàng và doanh nghiệp, hiểu rõ nhu cầu thị trường và phân khúc khách hàng mục tiêu. Thay vì chỉ tập trung vào việc phát triển phần mềm, hãy xem xét thị trường mục tiêu và nhu cầu của họ. Ngoài ra, các đơn vị cũng cần phân tích các đối thủ cạnh tranh và xác định lợi thế cạnh tranh của phần mềm.

5.2 Lựa chọn công nghệ phù hợp

Lựa chọn công nghệ phù hợp với yêu cầu của dự án thường là nhiệm vụ của team lập trình, đảm bảo tính ổn định, hiệu quả và dễ dàng bảo trì. Cân nhắc các yếu tố như khả năng mở rộng, bảo mật và khả năng tích hợp với các hệ thống khác. Tuy nhiên, các chủ doanh cũng có thể chủ động theo dõi các xu hướng công nghệ mới và cập nhật phần mềm khi cần thiết để tối ưu dự án của mình.

5.3 Xây dựng lộ trình phát triển hợp lý

Ngay từ khi lên kế hoạch phát triển phần mềm, các doanh nghiệp nên cân nhắc luôn các định hướng dài hạn hoặc kế hoạch lâu dài cho việc phát triển phần mềm, bao gồm các phiên bản phần mềm tương lai và các tính năng mới. Từ đó, xác định các mốc thời gian cụ thể và phân bổ nguồn lực hợp lý, có kế hoạch cập nhật và bảo trì phần mềm sau khi triển khai.

5.4 Tập trung vào trải nghiệm người dùng

Thay vì xây dựng nhiều tính năng không cần thiết, hãy tập trung vào việc tối ưu hóa những tính năng cốt lõi theo từng giai đoạn, tạo ra trải nghiệm tốt nhất cho người dùng.

Ngoài ra, các doanh nghiệp cũng nên ưu tiên thiết kế giao diện người dùng đẹp mắt, dễ sử dụng và phù hợp với nhu cầu của khách hàng. Ở lần ra mắt sản phẩm đầu tiên, các đơn vị có thể thực hiện các bài kiểm tra, mẫu đánh giá từ người dùng để đánh giá và cải thiện trải nghiệm người dùng. Xuyên suốt quá trình duy trì sản phẩm, doanh nghiệp cũng nên thu thập phản hồi của khách hàng và liên tục cải thiện phần mềm.

Đọc thêm: Top 6 phần mềm quản lý quy trình công việc cho doanh nghiệp

6. Tối ưu công tác quản lý quy trình phát triển phần mềm với Base.vn

Như đã đề cập, các mô hình và giai đoạn trong quy trình phát triển phần mềm đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ không chỉ trong team phát triển nói riêng mà còn cả giữa khách hàng với đơn vị phát triển phần mềm nói chung. Vì vậy, các doanh nghiệp cần có các bộ công cụ quản trị công việc và hiệu suất như Base Work+ để tối ưu quy trình của mình.

Với các doanh nghiệp có phòng IT riêng hoặc đội ngũ nhân sự IT nội bộ, có thể tham khảo phần mềm Base Workflow để liên kết toàn diện các quy trình và phòng ban trên cùng một nền tảng. Đây là giải pháp được thiết kế không chỉ giúp quản lý mọi quy trình nghiệp vụ trong doanh nghiệp mà còn chuẩn hoá và tối ưu luồng trao đổi thông tin.

Với các doanh nghiệp không có phòng IT và phải thực hiện dự án phần mềm thông qua các đơn vị thuê ngoài, có thể tham khảo phần mềm Base Wework, giải pháp quản lý công việc & dự án toàn diện cho doanh nghiệp. Phần mềm giúp các công ty kế hoạch thông minh, phối hợp và phân chia công việc giữa các phòng ban/team nhóm trên cùng một nền tảng và có hệ thống báo cáo tự động khiến mọi thứ trở nên minh bạch và rõ ràng hơn.

7. Kết luận

Quy trình phát triển phần mềm hiệu quả đóng vai trò then chốt trong việc tạo ra sản phẩm chất lượng cao, tối ưu hóa nguồn lực, giảm thiểu rủi ro và mang lại lợi thế cạnh tranh cho doanh nghiệp. Việc áp dụng quy trình bài bản, linh hoạt theo từng dự án, kết hợp với theo dõi, đánh giá và cải tiến liên tục sẽ giúp doanh nghiệp gặt hái thành công trong hành trình chinh phục thị trường phần mềm đầy tiềm năng.