Độc quyền là gì? Đặc điểm và nguyên nhân hình thành độc quyền

[Baohothuonghieu.com] Độc quyền là một khái niệm quan trọng trong lĩnh vực kinh tế, chỉ trạng thái thị trường mà trong đó chỉ có một doanh nghiệp hoặc một nhóm doanh nghiệp duy nhất cung cấp sản phẩm hoặc dịch vụ, không có sự cạnh tranh từ các đối thủ khác. Điều này có nghĩa là nhà cung cấp độc quyền có khả năng kiểm soát giá cả và sản lượng hàng hóa, dẫn đến việc tối đa hóa lợi nhuận mà không cần lo lắng về sự xuất hiện của các đối thủ cạnh tranh. Hiểu rõ về độc quyền là gì không chỉ giúp chúng ta nhận thức được những tác động của nó đối với nền kinh tế mà còn giúp định hình các chính sách quản lý và điều tiết thị trường hiệu quả hơn

Độc quyền là gì?

Độc quyền là một khái niệm quan trọng trong kinh tế học, chỉ trạng thái thị trường mà trong đó chỉ có một nhà cung cấp duy nhất cho một sản phẩm hoặc dịch vụ nào đó, không có sự cạnh tranh từ các đối thủ khác và không có sản phẩm thay thế gần gũi.

Độc quyền tiếng anh là gì?

Trong tiếng Anh, thuật ngữ "độc quyền" được gọi là "monopoly," có nguồn gốc từ ngôn ngữ Hy Lạp cổ đại. Cụ thể, "monos" có nghĩa là "một," trong khi "polein" có nghĩa là "bán."

Độc quyền là hiện tượng xảy ra khi chỉ có một doanh nghiệp hoặc một nhóm doanh nghiệp duy nhất nắm giữ vị trí thống trị trong việc cung cấp một sản phẩm hoặc dịch vụ cụ thể. Điều này cho phép họ kiểm soát hoàn toàn giá cả của sản phẩm hoặc dịch vụ đó, nhằm tối đa hóa lợi nhuận và ngăn chặn sự xâm nhập của các đối thủ cạnh tranh khác vào thị trường.

Ví dụ về độc quyền

Theo Điều 4 của Nghị định 94/2017/NĐ-CP, Nhà nước Việt Nam thực hiện độc quyền đối với 20 loại hàng hóa và dịch vụ khác nhau, bao gồm:

• Tiền
• Xổ số kiến thiết
• Vật liệu nổ công nghiệp
• Vàng miếng
• Hệ thống điện quốc gia
• Thuốc lá điếu, xì gà...

Nghị định này quy định rằng chỉ những hàng hóa và dịch vụ thiết yếu mà Nhà nước cần kiểm soát liên quan đến quốc phòng, an ninh và lợi ích quốc gia mới được thực hiện độc quyền.

Tại Việt Nam, Tổng Công ty Điện lực Việt Nam (EVN) là một ví dụ điển hình về độc quyền trong lĩnh vực truyền tải điện. EVN kiểm soát toàn bộ hệ thống điện quốc gia và các công ty khác muốn hoạt động trong lĩnh vực này phải phụ thuộc vào EVN.

Tóm lại, độc quyền là hiện tượng kinh tế phức tạp với nhiều nguyên nhân và ảnh hưởng đến thị trường. Việc hiểu rõ về độc quyền giúp chúng ta nhận thức được những tác động của nó đối với nền kinh tế và xã hội.

Đặc điểm của độc quyền

Độc quyền có những đặc điểm nổi bật sau đây:

• Nhà cung cấp duy nhất: Trong thị trường độc quyền, chỉ có một doanh nghiệp hoặc một nhóm doanh nghiệp duy nhất cung cấp sản phẩm hoặc dịch vụ. Điều này có nghĩa là không có sự cạnh tranh từ các đối thủ khác, tạo ra một vị thế độc tôn cho nhà cung cấp.
• Kiểm soát giá cả: Doanh nghiệp độc quyền có khả năng tự định giá cho sản phẩm hoặc dịch vụ của mình mà không bị ảnh hưởng bởi các yếu tố cạnh tranh. Điều này cho phép họ tối đa hóa lợi nhuận bằng cách điều chỉnh giá và sản lượng theo ý muốn.
• Rào cản gia nhập thị trường: Thị trường độc quyền thường có những rào cản cao ngăn cản các doanh nghiệp mới gia nhập. Những rào cản này có thể bao gồm chi phí đầu tư lớn, quyền sở hữu tài nguyên thiết yếu, hoặc sự bảo vệ từ chính phủ thông qua các quy định và giấy phép.
• Lợi nhuận ổn định: Do không có sự cạnh tranh, doanh nghiệp độc quyền thường đạt được lợi nhuận cao và ổn định hơn so với các doanh nghiệp trong thị trường cạnh tranh. Điều này giúp họ duy trì hoạt động kinh doanh mà không phải lo lắng về việc mất khách hàng do giá cả quá cao.
• Sản phẩm độc nhất: Sản phẩm hoặc dịch vụ được cung cấp trong thị trường độc quyền thường không có sản phẩm thay thế gần gũi, khiến người tiêu dùng phải phụ thuộc vào nhà cung cấp duy nhất cho nhu cầu của họ.

Những đặc điểm này giúp xác định rõ ràng cấu trúc và hoạt động của thị trường độc quyền, đồng thời cũng chỉ ra những tác động tiêu cực mà nó có thể gây ra đối với nền kinh tế và người tiêu dùng.

Nguyên nhân hình thành độc quyền

Độc quyền là một cấu trúc thị trường có tác động đáng kể đến nền kinh tế. Vậy nguyên nhân nào dẫn đến sự hình thành trạng thái độc quyền? Dưới đây là bốn nguyên nhân chính:

• Cạnh tranh không lành mạnh: Khi các doanh nghiệp yếu kém bị thôn tính bởi những doanh nghiệp mạnh hơn, dẫn đến sự hình thành của một hoặc vài doanh nghiệp nắm giữ vị trí độc tôn.
• Chính sách của nhà nước: Một số lĩnh vực như điện lực, nước sạch, và một số dịch vụ công khác thường được nhà nước quy định độc quyền nhằm đảm bảo chất lượng và ổn định giá cả .
• Quyền sở hữu trí tuệ: Luật bản quyền và bằng sáng chế có thể tạo ra độc quyền tạm thời cho những phát minh hoặc sáng chế mới, khuyến khích đổi mới sáng tạo trong xã hội.
• Độc quyền tự nhiên: Một số ngành công nghiệp có đặc điểm tự nhiên cho phép một doanh nghiệp cung cấp sản phẩm với chi phí thấp hơn khi mở rộng quy mô sản xuất, do đó tạo ra tình trạng độc quyền tự nhiên.

Các biện pháp kiểm soát độc quyền theo Luật Cạnh tranh

Nhằm kiểm soát tình trạng độc quyền, Luật Cạnh tranh Việt Nam đã quy định một số biện pháp cụ thể. Dưới đây là các biện pháp chính:

• Cấm hành vi lạm dụng vị trí độc quyền: Doanh nghiệp có vị trí độc quyền bị cấm thực hiện các hành vi như áp đặt điều kiện bất lợi cho khách hàng hoặc đơn phương thay đổi, hủy bỏ hợp đồng mà không có lý do chính đáng (Điều 12, Luật Cạnh tranh).
• Kiểm soát các thoả thuận hạn chế cạnh tranh: Luật cấm các thoả thuận giữa các doanh nghiệp có thị phần kết hợp từ 30% trở lên, nhằm ngăn chặn việc tạo ra các điều kiện độc quyền trong giao dịch (Điều 9).
• Đánh giá vị trí thống lĩnh thị trường: Doanh nghiệp được coi là có vị trí thống lĩnh nếu có thị phần từ 30% trở lên hoặc có khả năng gây hạn chế cạnh tranh đáng kể (Điều 11) 2. Nếu một doanh nghiệp có vị trí thống lĩnh tham gia vào giao dịch độc quyền, thì các quy định về kiểm soát đối với doanh nghiệp này sẽ được áp dụng.
• Giám sát hoạt động của doanh nghiệp độc quyền nhà nước: Nhà nước kiểm soát doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực độc quyền thông qua việc quyết định giá cả, số lượng và phạm vi thị trường của hàng hóa, dịch vụ thuộc lĩnh vực này (Điều 28).
• Thực hiện các biện pháp phòng ngừa: Nhà nước cũng có thể áp dụng các biện pháp để tạo lập và duy trì một thị trường cạnh tranh lành mạnh, như kiểm soát yếu tố đầu vào và nhượng quyền khai thác thị trường cho những hàng hóa, dịch vụ thiết yếu.

Thông qua những biện pháp này, Luật Cạnh tranh Việt Nam hướng tới việc bảo vệ sự cạnh tranh công bằng và ngăn chặn các hành vi lạm dụng vị trí độc quyền trong thị trường.

Kết luận, độc quyền có thể mang lại lợi ích cho doanh nghiệp thông qua việc tối đa hóa lợi nhuận và giảm thiểu rủi ro cạnh tranh. Tuy nhiên, nó cũng có thể gây ra những tác động tiêu cực đến người tiêu dùng và nền kinh tế nói chung, như tăng giá sản phẩm và hạn chế sự đổi mới. Do đó, việc kiểm soát độc quyền là rất cần thiết để bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng và duy trì một môi trường cạnh tranh lành mạnh trong nền kinh tế.

Tham khảo thêm >> Thủ tục đăng ký nhãn hiệu, thương hiệu độc quyền