Sinh trưởng trong một gia đình giàu truyền thống cách mạng, lúc còn nhỏ được gia đình cho đi học tại ngôi trường trong trại Cày do cụ Đặng Thúc Hứa - một sỹ phu yêu nước tổ chức dạy văn hóa cho con em Việt kiều quanh vùng. Với tư chất thông minh, anh tiếp thu nhanh các môn học, đặc biệt là say mê các bài văn thơ yêu nước của cụ Phan Bội Châu. Sau đó, Lê Hữu Trọng cùng một số thiếu niên khác được gia đình và bà con Việt kiều đưa đến Phi Chít, vào học tại “Hoa - Anh học hiệu” do Hoa kiều mở để dạy tiếng Anh và tiếng Trung Quốc. Ở môi trường mới, anh tiếp tục thể hiện tài năng thiên bẩm của mình và trở thành một trong những học sinh giỏi của trường. Qua việc học giỏi ngoại ngữ, Lê Hữu Trọng có điều kiện tiếp cận với các tân văn, tân thư, các khuynh hướng cứu nước mới trên thế giới, đặc biệt là khuynh hướng cứu nước của cụ Phan Bội Châu qua các áng văn thơ. Nhờ đó, anh hiểu hơn nỗi khổ và nỗi nhục của người dân nô lệ và càng nung nấu quyết tâm làm cách mạng.Mùa hè năm 1926, thực hiện sự chỉ đạo của đồng chí Nguyễn Ái Quốc, đồng chí Hồ Tùng Mậu đến Thái Lan gặp cụ Đặng Thúc Hứa tại trại Cày truyền đạt yêu cầu của Nguyễn Ái Quốc về việc lựa chọn một số con em Việt kiều yêu nước đưa sang Quảng Châu đào tạo lâu dài nhằm chuẩn bị cho việc xây dựng tổ chức thanh niên cộng sản ở Việt Nam sau này. Lê Hữu Trọng là một trong 8 thiếu niên được đồng chí Hồ Tùng Mậu lựa chọn.Đến Quảng Châu, 8 thiếu niên được gặp lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc (lúc này bí danh là Lý Thụy). Để đảm bảo bí mật, các thiếu niên đều mang họ Lý. Do đó, Lê Hữu Trọng được đổi tên thành Lý Tự Trọng và cho tham gia vào nhóm “Thiếu niên tiền phong Việt Nam” được Nguyễn Ái Quốc truyền đạt, bồi dưỡng về con đường đấu tranh giải phóng dân tộc trong cuộc cách mạng của giai cấp vô sản theo chủ nghĩa Mác - Lênin. Sau đó Lý Tự Trọng được lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc giới thiệu vào học tại trường Trung học của chính phủ Tôn Trung Sơn ở Quảng Châu. Qua một thời gian ngắn, Lý Tự Trọng đã thông thạo tiếng Trung và được cử làm liên lạc cho Tổng bộ Hội Việt Nam thanh niên Cách mạng đồng chí Hội. Vốn thông minh hoạt bát, mưu trí, Lý Tự Trọng đã góp phần tích cực vào việc liên lạc giữa Tổng bộ Việt Nam thanh niên cách mạng đồng chí Hội với đảng bạn và cán bộ cách mạng Việt Nam đang hoạt động tại Trung Quốc, đồng thời tổ chức việc chuyển thư từ, tài liệu của Đảng về nước.Bước sang năm 1929, phong trào cách mạng ở trong nước phát triển mạnh mẽ với những chuyển biến sâu sắc. Các tổ chức cộng sản ở Việt Nam lần lượt ra đời. Mùa Thu năm 1929, Lý Tự Trọng được cử về nước hoạt động tại Sài Gòn - Chợ Lớn để đảm nhận nhiệm vụ liên lạc trong và ngoài nước cho Xứ ủy Nam Kỳ và Trung ương Đảng; đồng thời được giao nhiệm vụ đặc biệt, đó là vận động tập hợp thanh niên trong các nhà máy, trường học để thành lập Đoàn Thanh niên Cộng sản trong nước.Về tới Sài Gòn - Chợ Lớn, Lý Tự Trọng lấy bí danh là “Trọng Con” và xin làm công nhân nhặt than tại bến Nhà Rồng. Ban ngày Anh đi làm công nhân nhặt than tại xưởng than Sài Gòn, ban đêm Anh đọc tài liệu, học thuộc lòng tất cả các ám hiệu mà Anh phải tiếp cận. Sau đó Anh được Trung Ương đảng giao nhiệm vụ liên lạc trong và ngoài cho Xứ Ủy Nam Kỳ. Mặc dù công việc hết sức nặng nề, nguy hiểm vì bọn mật thám suốt ngày lùng sục, vây bắt gắt gao, nhưng Lý Tự Trọng đã thông minh, sáng tạo, gan dạ vượt qua mọi sự truy lùng, vây bắt của kẻ thù và hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ được giao.Đầu năm 1931, nhân dịp kỷ niệm một năm cuộc khởi nghĩa Yên Bái, Xứ ủy Nam Kỳ quyết định tổ chức một đợt tuyên truyền tố cáo các tội ác của thực dân Pháp và kêu gọi quần chúng đấu tranh. Ngày 8-2-1931, đồng chí Phan Bôi cùng các chiến sỹ cách mạng tổ chức mít tinh kêu gọi quần chúng vùng lên đánh đuổi thực dân Pháp và bè lũ tay sai. Giữa lúc ấy, tên thanh tra mật thám Pháp Lơgơrăng và bọn cảnh sát ập tới. Để giải cứu cho đồng chí Phan Bôi, Lý Tự Trọng không sợ sự nguy hiểm, không màng đến sự an nguy của bản thân, đã rút súng bắn chết tên thanh tra mật thám. Sau đó, anh nhanh trí hòa vào dòng người để trốn thoát nhưng bị bọn cảnh sát truy đuổi gắt gao, nên đã bị bắt và đưa về bốt Catina.Trong nhà tù của thực dân đế quốc, kẻ thù sử dụng mọi hình thức tra tấn dã man, tàn khốc “ Chúng ra một khẩu hiệu rằng dùng tất cả các cựa hình để tra tấn nó nhưng không cho nó chết” nhưng anh vẫn không một lời khai báo, mà chỉ nói tên mình là Nguyễn Huy. Chúng hỏi ai đưa súng cho anh? Anh trả lời là do một người lạ mặt cho anh tiền và đưa súng bảo anh bắn. Địch đem tất cả những người bị bắt sắp hàng trên sân bốt, bắt anh ra nhận mặt. Nhưng Lý Tự Trọng nhìn qua một lượt rồi lắc đầu nói: Người ấy không có ở đây.Trước thái độ dứt khoát của Lý Tự Trọng, bọn mật thám không khai thác được gì. Nhưng một tên phản bội đã khai anh là “Trọng Con” và đang làm công tác liên lạc quan trọng cho Đảng. Kẻ địch hí hửng tưởng sẽ nắm được tất cả đầu mối bí mật của phong trào cách mạng. Do đó, đích thân Chánh mật thám Nam Kỳ - Nađô đến hỏi cung Lý Tự Trọng. Bọn chủ bóp Bôlô ở Chợ Lớn nổi tiếng là khát máu cũng đến tra tấn anh. Chúng không từ một thủ đoạn dụ dỗ, tra tấn dã man nào với hi vọng sẽ moi được tin tức từ người chiến sĩ cộng sản trẻ tuổi. Chúng trói tay anh rút lên xà nhà, cho anh đi “tàu bay”... Dã man nhất, chúng chụp một mũ sắt lên đầu anh, thứ mũ sắt có bắt đinh ốc đặc biệt, cứ xoáy đinh ốc là mũ kẹp chặt lấy thái dương, chúng kẹp đến nỗi mắt anh từ từ lồi ra, đầu như rúm lại, nhưng anh vẫn trừng nhìn thẳng vào chúng mà không hề hé môi. Tất cả các ngón đòn tra tấn đều thất bại trước khí tiết cách mạng kiên cường của người chiến sỹ cộng sản 17 tuổi.Giam cầm, tra tấn ở Khám lớn Sài Gòn một thời gian không thu được kết quả, bọn chúng đưa anh về xử án. Chính quyền thực dân Pháp ở Đông Dương đã mở một phiên tòa đại hình để xử một chiến sĩ cộng sản Việt Nam mới 17 tuổi. Lý Tự Trọng bị kết án tử hình. Đứng trước cái chết, Lý Tự Trọng không hề run sợ, anh chủ động biến phiên tòa của bọn thực dân đế quốc thành diễn đàn để tố cáo, lên án ách thống trị tàn bạo của thực dân và kêu gọi nhân dân vùng lên đấu tranh giải phóng dân tộc. Khi luật sư bào chữa xin bọn thực dân “mở lượng khoan hồng” vì Anh chưa đến tuổi trưởng thành, “hành động thiếu suy nghĩ”, anh đã gạt phắt và dõng dạc nói: “Tôi hành động có suy nghĩ, tôi hiểu việc tôi làm, tôi làm vì mục đích cách mạng. Tuy tôi chưa đến tuổi trưởng thành thật, nhưng tôi đã đủ trí khôn để hiểu con đường của thanh niên chỉ là con đường cách mạng, không thể có con đường nào khác”.Khi Bộ trưởng thuộc địa Pháp trực tiếp gặp Lý Tự Trọng và dung những lời dụ dỗ, mua chuộc: “Tuổi thanh niên ngông cuồng, nước Pháp sẵn sàng tha thứ cho anh. Đối với những người thông minh chính phủ bao giờ cũng nâng đỡ chỉ cần anh thật thà hối cải. Nếu muốn anh có thể sang Pháp học để trở về giúp đất nước, tha hồ quyền cao chức trọng, vợ đẹp con khôn, ăn mặc sung sướng”. Anh đã quát thẳng vào mặt hắn: “Ta sinh ra không phải để ăn thứ cơm ấy”.Trong những ngày cuối cùng ở xà lim án chém, Lý Tự Trọng vẫn luôn lạc quan yêu đời và một lòng tin tưởng vào sự thắng lợi của sự nghiệp cách mạng mà Đảng, Chủ tịch Hồ Chí Minh và nhân dân ta đã lựa chọn. Trong anh vẫn cháy bỏng ngọn lửa cách mạng với một niềm tin mãnh liệt. Theo anh, còn sống ngày nào, giây phút nào còn phải rèn luyện bản thân và không ngừng nâng cao đạo đức cách mạng, nâng cao khí tiết của chiến sĩ cộng sản, nhất là khi đang ở trong nhà tù của bọn thực dân đế quốc. Do đó, dù cận kề cái chết, những người bạn tù vẫn thấy anh tập thể dục mỗi buổi sáng, vẫn đọc thơ, ngâm truyện Kiều… Anh nói: “cứ cố lên là chúng phải thua thôi, đừng sợ!”. Tinh thần lạc quan cách mạng của anh đã có ảnh hưởng, tác động sâu sắc đến những đồng đội của mình trong tù; giúp họ vững niềm tin hơn vào cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc, cổ vũ mạnh mẽ phong trào đấu tranh giải phóng dân tộc trên toàn quốc; đồng thời làm cho bọn gác ngục, chủ khám phải kính nể, khâm phục. Chúng đã chuyển gọi anh từ “thằng nhỏ” thành “ông nhỏ” và truyền tai nhau rằng: "Ông nhỏ ngày nào cũng tập thể dục! Nhìn ông nhỏ sống không ai tưởng tượng được là người đợi đến ngày lên máy chém". Nữ nhà báo Pháp André Violis, người từng gặp “Trọng con”, miêu tả: “Tôi đã trông thấy anh ta mặt đẫm mồ hôi, hai mắt rũ xuống, máu ứ ra mồm, ra tai. Vậy mà vẫn một mực không nói nửa lời. Thật can đảm lạ lùng. Trang thiếu niên ấy mới anh hùng làm sao!” “Khi bà đến thăm đồng chí Trọng ở xà lim, những người bị án tử hình, người Pháp gác ngục ngậm ngùi nói với bà rằng y không khỏi kính trọng dân tộc Việt Nam vì đã có những người con oanh liệt như Trọng!”.Theo dõi hành động anh hùng của Lý Tự Trọng, ngày 21-2-1931, lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc đã gửi thư cho Bộ Phương đông Quốc tế Cộng sản báo tin này và đề nghị Bộ phương Đông yêu cầu Đảng Cộng sản Pháp tổ chức biểu tình đòi trả tự do cho Lý Tự Trọng. Song, bất chấp mọi sự phản đối của dư luận tiến bộ, bọn thực dân vẫn tìm mọi cách sát hại anhLợi dụng lúc nửa đêm về sáng ngày 21-11-1931, chúng hèn hạ dựng máy chém ở ngay Khám lớn Sài Gòn để giết anh trong im lặng. Nhưng tấm gương đấu tranh kiên cường anh dũng và những tiếng hô của anh: “Đả đảo thực dân Pháp”, “Đảng cộng sản Đông Dương muôn năm”, “Cách mạng Việt Nam thành công muôn năm” Sau đó Anh hát vang bài Quốc tế ca , “vùng lên hỡi các nô lệ ở thế gian vùng lên hỡi ai cực khổ bần hàn” đã cổ vũ mạnh mẽ, tạo một làn sóng căm phẫn phản đối tội ác của thực dân Pháp đối với tù nhân trong Khám lớn Sài Gòn. Bà Angđơrê Viôlít đã viết về giờ phút cuối cùng của Lý Tự Trọng: Lúc ấy Sài Gòn hết sức xúc động. Hôm ấy phải ra lệnh thiết quân luật. Từ khám lớn vang ra ngoài đường phố, tiếng la hét phản đối thực dân của tù chính trị. Tiếng thét từ lồng ngực và từ trái tim của họ đã đi theo Huy ra trường chém khiến đội quân thi hành án lúc đó phải điều quân đội và lính cứu hỏa để phun nước đàn áp. Trước máy chém, Huy định diễn thuyết, song hai tên sen đầm nhảy xô đến không cho anh nói. Người ta chỉ nghe thấy tiếng anh kêu ‘Việt Nam! Việt Nam!”. Sự hy sinh anh dũng của anh trở thành biểu tượng cao đẹp của chủ nghĩa anh hùng cách mạng, là lời hiệu triệu cho các thế hệ thanh niên Việt Nam đứng lên đấu tranh giải phóng dân tộc, thống nhất Tổ quốc.Mười bảy tuổi đời, Lý Tự Trọng đã dâng trọn tuổi thanh xuân tươi đẹp cho sự nghiệp cách mạng vẻ vang của Đảng, của dân tộc và để lại bản "Tuyên ngôn bất tử" về lý tưởng cách mạng và lẽ sống làm người tại tòa án đế quốc vào lúc 10h sáng ngày 17/4/1931: ““Tôi hành động có suy nghĩ. Tôi hiểu việc tôi làm. Tôi làm vì mục đích cách mạng. Tôi chưa đến tuổi trưởng thành thật, nhưng tôi đã đủ trí khôn để hiểu con đường của thanh niên chỉ là con đường cách mạng chứ không thể có con đường nào khác”. Chỉ bấy nhiêu thôi mà trường tồn với sông núi, bấy nhiêu thôi mà vọng mãi đến hôm nay và mãi đến muôn đời mai sau; bấy nhiêu thôi mà đã thúc dục, cổ vũ triệu triệu con người, nhất là thế hệ trẻ hết lớp này đến lớp khác đi theo con đường mà Anh đã lựa chọn, tự nguyện hiến dâng tuổi thanh xuân vì lý tưởng cách mạng của Đảng. Cuộc đời và sự nghiệp cách mạng vẻ vang của Anh đã để lại cho lớp lớp các thế hệ thanh niên Việt Nam nhiều bài học quý báu: đó là bài học về lòng yêu nước nồng nàn, yêu đồng bào và tinh thần tự tôn dân tộc; đó là bài học về tấm gương ham học hỏi, ham hiểu biết để đóng góp được nhiều hơn cho sự nghiệp cách mạng của Đảng ta, nhân dân ta; đó là bài học về lòng can đảm, gan dạ, anh dũng và ý chí sắt đá của một chiến sỹ cộng sản chân chính; đó là bài học về tình đồng chí, đồng đội thủy chung son sắt; đó là bài học về sự giác ngộ chính trị và tấm lòng kiên trung theo Đảng, suốt đời phấn đấu vì độc lập dân tộc, hạnh phúc của nhân dân.Chính tinh thần cách mạng bất khuất ấy của Lý Tự Trọng đã làm cho kẻ thù vô cùng khiếp sợ, sự anh dũng hy sinh của anh đã động viên cổ vũ mạnh mẽ phong trào cách mạng trong cả nước lúc bấy giờ. Dù ngã xuống khi tuổi đời còn rất trẻ, nhưng Lý Tự Trọng đã để lại cho các thế hệ thanh niên Việt Nam một di sản quý giá, đó chính là lòng yêu nước, tinh thần dũng cảm và nhiệt huyết tuổi trẻ. Kể từ đó, tên anh đã đi vào lịch sử, trở thành tấm gương sáng chói cho lớp lớp thanh niên Việt Nam sau này học tập và noi gương. Khu tưởng niệm anh hùng liệt sĩ Lý Tự Trọng được xây dựng trên chính quê hương anh thuộc địa phận thôn Tân Long,, xã Việt Tiến, huyện Thạch Hà, tỉnh Hà Tĩnh, cách thành phố Hà Tĩnh 15 km về hướng Nam và cách thành phố Vinh 45 km theo hướng bắc. Đây là công trình của tuổi trẻ cả nước và Nhân dân Hà Tĩnh nhằm tri ân sự hy sinh anh dũng của anh hùng liệt sĩ Lý Tự Trọng - Người đoàn viên Thanh niên Cộng sản đầu tiên. Công trình phần mộ của đồng chí Lý Tự Trọng đã được Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch quyết định công nhận Di tích Lịch sử cấp Quốc gia trong dịp kỷ niệm 100 năm ngày sinh anh hùng Lý Tự Trọng 20/10/1914- 20/10/2014.
